گردشگری غیرعلمی و هجوم گروههای آفرود، احتمال کنار گذاشته شدن کویر لوت را از فهرست آثار طبیعی ثبت شده در میراث جهانی یونسکو افزایش داده است. کویرهای ایران به جای اینکه در خدمت گردشگری، تولید انرژی و پژوهش باشند، حیاط خلوت سپاه پاسداران برای رزمایشها و آزمایشهای موشکی شدهاند.
حمیدرضا ناصری، رییس مرکز تحقیقات بینالمللی بیابان دانشگاه تهران، از احتمال خروج کویر لوت از لیست میراث جهانی یونسکو خبرداد و عامل آن را افزایش بیبرنامه گردشگران و آفرودها (بیراهه نوردان) اعلام کرد.
ناصری روز دوشنبه ۲۵ تیر با اشاره به شرایط حساس حفاظت از میراث جهانی ثبت شده گفت که افزایش تراکم جادههای آفرودی و بر هم خوردن تعادل فیزیکی سطح خاک، باعث افزایش گرد و غبار، کاهش کیفیت هوا و تهدید سلامتی ساکنان مناطق مجاور بیابانها شده و همچنین به تولید مثل حیوانات و گونههای در معرض خطر انقراض، آسیب میزند.
کویر لوت در چه صورت از لیست یونسکو خارج میشود؟
هر سایت ثبت شده در یونسکو در صورت تغییرات عمده و نابودی، مدیریت نادرست، تهدیدهای مداوم و عدم رعایت معیارها و ضوابط یونسکو، ممکن است از لیست فهرست آثار طبیعی ثبت شده یونسکو خارج شود.
تخریب فیزیکی، تغییرات گسترده در محیط زیست، توسعه ناپایدار و تهدیدهای مداوم مثل جنگ، فعالیتهای صنعتی یا تغییرات آب و هوایی از دیگر دلایل خروج یک سایت ثبت شده از فهرست میراث جهانی یونسکو هستند.
دره آلبا در درسدن، آلمان، در سال ۱۳۸۸ به دلیل ساخت یک پل چهار خطه که به طور جدی چشمانداز فرهنگی منطقه را تغییر داد، از فهرست میراث جهانی خارج شد.
حرم الاهرام در عمان در سال۱۳۸۷ به دلیل ساختوسازهای غیرمجاز و عدم حفاظت مناسب از سایت، از این فهرست خارج شد.
استفاده از مسیرهای آفرود تهدیدی برای بیابانهای ایران است؟
در کویر لوت که عوارض طبیعی همچون کلوتها، نماد میلیونها سال فرسایش خاک است، رانندگی آفرود میتواند سرعت تغییرات در محیط را افزایش داده و باعث تخریب چنین میراث ارزشمندی شود.
کویر لوت در یونسکو به عنوان یک بیابان «بدون حیات» معرفی اما تاکید شده است در این محیط، «فرآیندهای اکولوژیکی و زیستی خاصی» در طول زمان شکل گرفتهاند و احتمالا حشرات و برخی گونهها تطبیق یافتهاند.
تاکنون مطالعه جامعی بر روی تنوع زیستی این منطقه انجام نشده است.
در کویر مرکزی تنوع زیستی فراوانتر است و گونههای کمیاب و نادری همچون یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی و انواع خزندگان و پستانداران و پرندگان در آن سکونت دارند.
در دو دهه اخیر سفرهای ماجراجویانه به سمت کویر لوت و کویر مرکزی افزایش چشمگیری داشته است.
عمده این سفرها نه در مسیرهای طراحی و مطالعه شده که در بیراههها و مناطق بکر کویر انجام میشوند و خسارات جبرانناپذیری به طبیعت و حیات وحش وارد میکنند.
بازداشت در کویر
بسیاری از گردشگران و کویرنوردان ایرانی و خارجی تجربه مواجهه با نیروهای امنیتی در مناطق کویری ایران را دارند. ملاقاتهایی که با بازرسی تجهیزات سفر، بازرسی بدنی و بازجویی در میانه بیابان همراه است.
در سال ۱۳۸۸ و همزمان با اعتراضات عمومی به نتایج انتخابات ریاست جمهوری در ایران، چند دوچرخهسوار اروپایی در کویرهای ایران به اتهام جاسوسی بازداشت شدند.
در سال ۱۴۰۱، سازمان اطلاعات سپاه از شناسایی و دستگیری چند دیپلمات کشورهای خارجی از جمله معاون سفیر بریتانیا در یک منطقه ممنوعه در کویر شهداد خبر داد و آنها را به جاسوسی و نمونهبرداری از خاک در یک منطقه ممنوعه، متهم کرد.
همان زمان وزارت امور خارجه بریتانیا در پاسخ به ایراناینترنشنال اعلام کرد گزارش صداوسیمای جمهوری اسلامی مبنی بر بازداشت یک دیپلمات بریتانیایی در ایران به اتهام جاسوسی «کذب محض» است.
کویر شهداد ورودی غربی کویر لوت و سایت ثبت شده یونسکو است و بازداشت دیپلماتها در این محل، تردیدها را در مورد فعالیتهای نظامی و امنیتی جمهوری اسلامی در مناطق کویری افزایش داد.
مینگذاری در کویر لوت و احتمال ربوده شدن
انفجار مین در ۱۱ دی سال ۱۳۹۲ در بیابان لوت شمالی باعث کشته شدن «امیر طالبیگل»، یکی از محققان حوزه گردشگری و محیط زیست شد.
در دوم فروردین سال ۱۳۹۳ انفجار مین باعث کشته شدن «حمید هاشمی»، از مربیان گردشگری و زخمیشدن سه همراه دیگرش شد.
این حادثه در فاصله ۱۰ کیلومتری جاده شهداد به نهبندان، در محدوده حضور گردشگران رخ داد.
در دهه ۶۰ خورشیدی برای مقابله با رفت و آمد کاروانهای قاچاق مواد مخدر در کویر لوت، برخی نقاط استراتژیک این بیابان مینگذاری شد.
کاروانهای قاچاق هم متقابلا به مینگذاری پرداختند.
نیروی انتظامی این اقدام را به عنوان راهکاری کمهزینهتر و سریعتر نسبت به دیوارکشی یا تامین نیروی انسانی برای کنترل مرزها و نقاط حساس انجام داد.
در دهه ۷۰ عملیات مینگذاری متوقف شد اما مینهای کاشتهشده همچنان باقی ماندهاند.
عوامل طبیعی مانند باد و آبهای روان فصلی این مینها را جابهجا و مدفون کرده و نبود اطلاعات دقیق از محل آنها باعث شده تا این مینها در کویر لوت سرگردان بمانند.
برخی مناطق کویر لوت کماکان آلوده به مین هستند و این موضوع علاوه بر قاچاقچیان، گردشگران و فعالان محیط زیست را نیز به خطر انداخته است.
از سوی دیگر پیش از این و بین سالهای ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۷، دستکم هفت گردشگر خارجی (سه شهروند ترکیه، یک ایرلندی، یک آلمانی و دو بلژیکی) در شهرهای حاشیهای لوت به وسیله گروههای ناشناس ربوده شدند.
رزمایشهای سپاه
در سالهای اخیر بسیاری از تسلیحات دوربرد جمهوری اسلامی در حد فاصل سمنان و کویر لوت آزمایش شدهاند.
در اکثر مواقع موشکها از سایتهای موقت یا دائمی اطراف سمنان به سمت نقاط خالی از حیات در کویر لوت شلیک شدهاند.
جمهوری اسلامی تمام تلاش خود را میکند تا مختصات محل این آزمایشها را مخفی نگه دارد.
اطلاع دقیقی از محل انجام این آزمایشها وجود ندارد اما نمیتوان از قدرت تخریب آزمایشهای موشکی در مناطق بیابانی ایران چشمپوشی کرد که عموما با خطاهای انسانی و نقصهای فنی هم همراه است.
رزمایش «پیامبر اعظم» در کویر لوت
۱۱ تیر ماه ۱۳۹۱ رزمایش موشکی «پیامبر اعظم» با موشکباران اهدافی در کویر سمنان و لوت آغاز شد.
در این رزمایش امیرعلی حاجیزاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران از موشکباران پایگاههای نظامی شبیهسازی شده دشمن در کویر لوت با انواع موشکهای ایرانی از جمله موشکهای دوربرد شهاب-۱، شهاب-۲ و شهاب-۳ خبر داد.
همچنین نخستین پرواز عملیاتی شاهد-۱۲۹ مجهز به ارابه فرود ثابت و بدون قابلیت حمل سلاح، بر فراز منطقه رزمایش و سایت پرتاب موشکهای بالستیک نیروی هوافضای سپاه در کویر لوت انجام شد.
رزمایشهای کویر مرکزی
بیشترین رزمایشهای نظامی برای آزمودن تجهیزات موشکی و تسلیحاتی در استان سمنان انجام شده است.
این استان با تنوع زیستی و گیاهی منحصر به فرد، میزبان پارک ملی کویر و پارک ملی توران است.
کویر مرکزی ایران از حیث تنوع حیات و زیست گیاهی و جانوری بسیار غنیتر از کویر لوت است و برخی از منحصر به فردترین گونههای حیات وحش ایران همچون یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی را در خود جای داده است
این کویر که بخش عمده معادن اورانیوم ایران را در دل خود دارد، به بزرگترین آزمایشگاه نظامی جمهوری اسلامی تبدیل شده است.
فعالیتهای نظامی سپاه در ورودی پارک ملی کویر در جنوب ورامین و شمال سیاهکوه در سالهای اخیر بارها با اعتراضات فعالان محیط زیست همراه بوده است.
ساخت انوع خاکریزها، اهداف فرضی، پایگاههای موشکی و دفاعی و ایجاد انواع آلودگیهای صوتی و شیمیایی، علاوه بر تخریب زیستگاه، باعث کاهش قابل توجه پستانداران در این محدوده شده است که زمانی ذخیرهگاه زیستکره نام داشت.
پرونده فعالان محیط زیست
نزدیک به ۵۵ نفر از فعالان محیط زیست در زمستان سال ۱۳۹۶ بازداشت شدند که از میان آنها نیلوفر بیانی، هومن جوکار، امیرحسین خالقی، سام رجبی، کاووس سیدامامی، مراد طاهباز، طاهر قدیریان، سپیده کاشانی و عبدالرضا کوهپایه از مسئولان و همکاران موسسه «حیات وحش پارسیان» بودند.
۲۴ بهمن ۱۳۹۶ عباس جعفری دولتآبادی، دادستان وقت تهران، فعالان بازداشتشده را به «استفاده از پروژههای محیط زیستی به عنوان پوشش برای جمعآوری اطلاعات راهبردی طبقهبندیشده» متهم کرد.
برخی رسانهها در آن زمان «مخالفت احتمالی فعالان محیط زیست با ایجاد پایگاههای موشکی سپاه پاسداران» در مناطق حفاظت شده را علت چنین اتهامی اعلام کردند.
رسیدگی به پرونده فعالان محیط زیستی پس مرگ مشکوک سیدامامی در سلول انفرادی ماهها طول کشید و گزارشهای بسیاری از شکنجه و تلاش برای اعترافگیری از این فعالان محیط زیست برای پذیرش اتهام جاسوسی منتشر شد.
کویرهای ایران و امنیت جمهوری اسلامی
عملیات «پنجه عقاب» نیروهای آمریکایی در تاریخ پنجم اردیبهشت ۱۳۵۹ در بیابانهای اطراف طبس، نگاه رهبران جمهوری اسلامی را به کویر تغییر داد.
در این عملیات که با هدف آزادسازی گروگانهای آمریکایی در ایران انجام شد، ابتدا نیروهای ویژه آمریکا به صحرای طبس منتقل شدند.
آنها باید از طبس به نزدیکی تهران رفته و از آنجا به سفارت آمریکا در تهران که اشغال شده بود حمله میکردند تا گروگانهای آمریکایی را آزاد کنند.
این عملیات به دلایلی همچون مشکلات فنی و لجستیکی و شرایط بد جوی، شکست خورد.
در هنگام انتقال نیروها و تجهیزات به طبس، برخورد یک هلیکوپتر با یک هواپیمای حملونقل منجر به آتشسوزی و کشته شدن هشت سرباز آمریکایی شد.
به دلیل این حادثه و ناتوانی در ادامه عملیات، دستور عقبنشینی صادر و عملیات متوقف شد.
نتیجه غافلگیر شدن جمهوری اسلامی در عملیات پنجه عقاب را میتوان در توسعه صنایع نظامی، پادگانها و سایتهای موشکی و پهپادی جمهوری اسلامی در دل کویرهای ایران و حتی پارک ملی کویر دید.
اهمیت و چالشها
جغرافیای متنوع ایران میزبان بیش از ۲۶۰ منطقه کویری و نمکزار است و برخی از بزرگترین و زیباترین کویرهای جهان را در خود جای داده است.
این مناطق به عنوان زیستگاههای طبیعی برای گونههای مختلف جانوری و گیاهی، نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی ایفا میکنند. همچنین استفاده از منابع طبیعی موجود در کویرها مانند انرژی خورشیدی و معادن، میتواند به توسعه پایدار اقتصادی کمک کند.
با این حال کویرهای ایران با چالشهای متعددی مواجهاند.
افزایش بیرویه گردشگران و فعالیتهای آفرود بدون برنامهریزی مناسب، میتواند باعث تخریب اکوسیستمهای حساس کویری شود.
تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی نیز تهدیدی جدی برای بقای این مناطق محسوب میشود.
در کنار این تهدیدها که با مدیریت علمی منابع قابل کنترل است، چالش اصلی کویرهای ایران فعالیتهای نظامی سپاه پاسداران است؛ حیاط خلوتی وسیع و پهناور که به آزمایشگاه برنامههای موشکی و نظامی جمهوری اسلامی تبدیل شده و دست محققان، پژوهشگران و گردشگران را از منابع طبیعی بسیاری در کشور کوتاه کرده است.